Samuel Willenberg

Był synem Pereca Willenberga i Maniefy z Popowów, bratem Ity (Hali) i Tamary (Zosi), które zginęły w Treblince.

Mieszkał z rodzicami w Częstochowie, od 1936 w Opatowie, a przed 1939 wraz z matką i siostrami w Radości k. Warszawy. W czasie wojny 1939 jako ochotnik przyłączył się na wschodzie Polski do jednego z oddziałów WP; w okolicach Chełma został ranny w potyczce z oddziałami sowieckimi. Powrócił do Częstochowy, później trafił do getta w Opatowie. Wywieziony do obozu zagłady w Treblince, uniknął śmierci i został skierowany do pracy w obozowym Sonderkommando. 2 VIII 1943 wziął udział w powstaniu w obozie i wraz z 200 więźniami zbiegł. Ukrywał się w Rembertowie k. Warszawy. Odnalazł ojca, który ukrywał się w Warszawie. W sierpniu 1944 po wybuchu powstania w Warszawie dołączył do batalionu „Ruczaj” AK; walczył w południowym Śródmieściu. We wrześniu przeszedł do oddziałów Polskiej Armii Ludowej. Po upadku powstania opuścił miasto wraz z ludnością cywilną. Znalazł się w Błoniach koło Warszawy, później należał do oddziału partyzanckiego w Puszczy Kampinowskiej.

W 1945 prowadził kursy samoobrony dla młodzieży żydowskiej, poszukiwał dzieci żydowskich przechowywanych w czasie okupacji przez Polaków. Ukończył szkołę oficerską, był dowódcą lotniska w Tomaszowie pod Łodzią. W 1950 wraz z żoną wyjechał do Izraela. Mieszkał w Tel Awiwie. Pracował tam jako inżynier geodeta.

Po przejściu na emeryturę (w 1993) ukończył studia z zakresu sztuk pięknych na Uniwersytecie Ludowym; tworzył głównie rzeźby w glinie i brązie, także rysował. Swoje prace przedstawiające sceny obozowe pokazywał na wystawach w różnych krajach, m.in. w Niemczech (w różnych miastach, w tym w Hamburgu i Berlinie) i w Polsce (w 2003 w Zachęcie w Warszawie, także w Częstochowie). W 2009 przy ul. Strażackiej w Częstochowie odsłonięto zaprojektowany przez niego (i Jerzego Kędziorę) pomnik ofiar getta częstochowskiego; stanął w miejscu, skąd w 1942 deportowano Żydów z częstochowskiego getta do niemieckiego obozu zagłady w Treblince. Od 1983 wraz z grupami młodzieży z Izraela ponad 30 razy przyjeżdżał do Polski.

Zrealizowano 8 filmów dokumentalnych z jego udziałem (w tym 2 polskie), w 1987 powstał film dokumentalny Wspomnienie o Częstochowie, w którym Willenberg opowiada o zapamiętanych miejscach i ludziach. W 1994 ponownie przyjął obywatelstwo polskie. W Częstochowie kilkakrotnie uczestniczył w zjazdach Żydów częstochowian. Był autorem wspomnień Bunt w Treblince (w 1986 wydana po hebrajsku, w 1991 po polsku, później po angielsku, niemiecku, hiszpańsku, francusku, japońsku, czesku i holendersku).

Zm. 19 II 2016 w Tel Awiwie. Odznaczony m.in. Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych (dwukrotnie), złotą odznaką bojową Polskiej Armii Ludowej, Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej, Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, Srebrnym Krzyżem Zasługi.

W małżeństwie z Krystyną miał córkę Orit, architektkę (projektowała m.in. budynek ambasady Izraela w Berlinie).

Juliusz Sętowski

Źródła

Żydzi częstochowscy. Słownik biograficzny, pod red. J. Sętowskiego, Częstochowa 2020, s. 479–480

M. Grynberg, Ocaleni z XX wieku, Wołowiec 2018, s. 115–148; Willenberg, Bunt w Treblince

T. Haładyj, Samuel Willenberg (1923–2016), „Gazeta Wyborcza Częstochowa” 2016 (22 II), s. 2

A. Hreczuk, To ja wygrałem, „Polityka” 2017, nr 31, s. 59, 60, 61. – „Gazeta Wyborcza Częstochowa” 2016 (24 II), s. 4 (nekrolog). – Relacja żony, Krystyny Willenberg (z 14 X 2017), materiały w zbiorach Ośrodka Dokumentacji Dziejów Częstochowy Muzeum Częstochowskiego.